کتاب الکترونیکی یا Ebook انواع مختلفی دارد. فرمت EPUB و PDF متداول‌ترین فرمت‌ها هستند و در اپ‌های E-Reader یا کتاب‌خوان الکترونیکی مختلفی باز می‌شوند اما فرمت‌های ناشناخته‌تری مثل AZW3 و IBA و همین‌طور انواع خاصی مثل DJVU نیز کاربری خاص خود را دارند.

در این مقاله از بخش دانش‌نامه، به آشنایی مختصر با انواع فرمت‌های ایبوک و ویژگی‌های هر فرمت می‌پردازیم. با سیاره‌ی آی‌تی همراه شوید.

فرمت EPUB چیست؟

محبوب‌ترین فرمت کتاب الکترونیکی، فرمت EPUB است. این فرمت در سال ۲۰۰۷ توسط International Digital Publishing Forum معرفی و جایگزین فرمت قدیمی OEB‌ شده است.

با توجه به اینکه استفاده از EPUB رایگان و بدون‌هزینه‌ی لیسانس است و همین‌طور استاندارد EPUB متن باز و مستقل از سازندگان محصولات است، رشد بسیار سریعی داشته و در حال حاضر متداول‌ترین فرمت کتاب الکترونیکی محسوب می‌شود. در این نوع کتاب، استفاده از عکس‌های رنگی، گرافیک برداری با فرمت SVG و حتی المان‌های تعاملی و ویدیوها نیز امکان‌پذیر است.

تقریباً تمام اپلیکیشن‌ها و نرم‌افزارهای مطالعه کردن کتاب‌های الکترونیکی از فرمت EPUB پشتیبانی می‌کنند و در واقع در تمام سیستم عامل‌های محبوب امروزی می‌توانید فایل‌هایی از این نوع را باز کنید. به علاوه سازندگان کتاب‌های الکترونیکی می‌توانند EPUB‌ را به همراه قفل دیجیتالی یا DRM منتشر کنند که البته با روش‌های مختلفی قابلیت حذف کردن دارد.

برخی از کتابخوان‌های الکترونیکی مثل Kindle آمازون از فرمت EPUB پشتیبانی نمی‌کنند اما این موضوع هم مشکل بزرگی نیست چرا که راه‌های زیادی برای تبدیل فرمت وجود دارد که قبلاً به برخی اشاره کردیم:

MOBI

فرمت MOBI هم مثل فرمت EPUB‌ به عنوان جایگزین مدرن OEB معرفی شده است. این فرمت توسط کمپانی فرانسوی Mobipocket در سال ۲۰۰۰ معرفی شده و اساس شکل‌گیری نرم‌افزار Mobipocket Reader است.

کمپانی Amazon در سال ۲۰۰۵ این فرمت را خریداری کرده و تا ۱۱ سال بعد از آن استفاده کرده است. در سال ۲۰۱۶ آمازون سرورها و سایت Mobipocket را تعطیل کرده ولیکن در ۲ سال اخیر هم از فرمت MOBI استفاده می‌شود.

از تفاوت‌های اصلی و اساسی بین EPUB و MOBI می‌توان به پشتیبانی نکردن از ویدیو و صدا اشاره کرد. به علاوه فرمت MOBI مثل EPUB‌ متن‌باز نیست.

فرمت MOBI هم در کتابخوان‌های الکترونیکی و اپ‌های زیادی پشتیبانی می‌شود. توجه کنید که فایل‌هایی با این فرمت، پسوند PRC نیز دارند.

AZW و AZW3 فرمت‌های اختصاصی آمازون

پسوندهای AZW و AZW3 به دو فرمت اختصاصی آمازون در عرصه‌ی کتاب الکترونیکی مربوط می‌شود. AZW که فرمت قدیمی‌تری است در سال ۲۰۰۷ هم‌زمان با معرفی اولین Kindle معرفی شد. فرمت AZW3 نیز در سال ۲۰۱۱ هم‌زمان با معرفی Kindle Fire معرفی شده است.

اگر کتاب الکترونیکی از آمازون خریداری یا دانلود کنید، فایل با یکی از دو فرمت اشاره شده در اختیار شما قرار می‌گیرد. در فرمت AZW3 از فونت‌ها، چیدمان‌ها و استایل‌ها پشتیبانی می‌شود و فرمت پیشرفته‌تری است.

اساساً فرمت‌های AZW و AZW3 شباهت زیادی به MOBI دارند که البته این موضوع توسط آمازون رسماً تأیید نشده است. احتمالاً توسعه‌دهندگان کمپانی آمازون از فرمت MOBI به عنوان اساس شکل‌گیری فرمت‌های AZW و AZW3 استفاده کرده و پشتیبانی از صدا و ویدیو را به آن اضافه کرده‌اند تا فرمت‌های بهتر و کامل‌تری ارایه کنند.

با توجه به اینکه فرمت AZW متن‌باز نیست، پشتیبانی از این فرمت نسبت به EPUB ضعیف‌تر است. طبعاً تمام محصولات سری Kindle‌ آمازون از این فرمت پشتیبانی می‌کنند اما برخی محصولات معروف دیگر در عرصه‌ی کتابخوان الکترونیکی مثل Nook و Kobo از این فرمت‌ها پشتیبانی نمی‌کنند.

در اندروید و iOS اپ‌هایی برای باز کردن فایل‌های AZW وجود دارد. به علاوه می‌توانید در نرم‌افزارهای مدیریت Ebook مثل Calibre و Alfa نیز این فرمت‌ها را باز کنید.

IBA فرمت اختصاصی اپل

فرمت اختصاصی و متداول دیگر که شاید با آن سروکار داشته‌اید، فرمت IBA است. این فرمت در کتاب‌هایی که توسط اپلیکیشن iBook Author اپل ساخته می‌شود، به کار می‌رود.

اساساً این فرمت شبیه به EPUB است ولیکن از کد‌های خاص ویجت در اپلیکیشن Apple Books استفاده شده است و در نتیجه توسط همه‌ی اپ‌ها و سخت‌افزارهای کتابخوان الکترونیکی پشتیبانی نمی‌شود.

به خاطر داشته باشید که این فرمت تنها در کتاب‌های نوشته شده در اپ iBook Author استفاده می‌شود. لذا اگر Ebook از فروشگاه iTunes بخرید، فرمت کتاب الکترونیکی دانلود شده، EPUB است و نه IBA. البته ممکن است این کتاب‌ها دارای DRM و محدود باشند.

فرمت IBA اپل هم از ویدیو و صدا و عکس‌های رنگی و المان‌های تعاملی پشتیبانی می‌کند.

PDF در تمام سیستم عامل‌ها و اپ‌ها

فرمت بسیار معروف PDF از نظر دامنه‌ی کاربری و پشتیبانی نرم‌افزاری، بسیار متداول‌تر از تمام فرمت‌های دیگر است. برای باز کردن این فرمت حتی می‌توانید از مرورگرهایی مثل گوگل کروم و موزیلا فایرفاکس یا مایکروسافت اج هم استفاده کنید.

فرمت پی‌دی‌اف با هدف حفظ ساختار و فونت و جلوگیری از به‌هم‌ریختگی صفحات طراحی شده است. لذا به صورت پیش‌فرض قابلیت Reflow یا در حقیقت تغییر اندازه‌ی فونت و ابعاد صفحه در آن وجود ندارد. لذا اگر بخواهید در نمایشگر کوچک گوشی‌ها از این فرمت استفاده کنید، ممکن است برخی نوشته‌ها و عکس‌ها بیش از حد کوچک به نظر برسد. اما در مقابل در سیستم عامل‌های دستاپی مثل ویندوز و مک‌او‌اس و لینوکس و همین‌طور در تبلت‌ها، استفاده از PDF بسیار ساده است.

خوشبختانه فرمت پی‌دی‌اف هم متن باز است و در سال ۲۰۰۸ معرفی شده است. لذا به خوبی فراگیر شده است.

دیگر فرمت‌های Ebook

فرمت‌هایی که معرفی کردیم کم و بیش محبوب و متداول هستند اما فرمت‌های دیگری نیز وجود دارد که بعضاً کاربرد زیادی دارد چرا که ویژگی‌های خاصی مثل قابلیت فشرده‌سازی یا قابلیت حفظ متادیتا در آنها به خوبی پیاده‌سازی شده است.

LRS و LRF و LRX

سه پسوند LRS و LRF و LRX به فرمت Broad Band مربوط می‌شوند. این فرمت اختصاصی توسط کمپانی سونی استفاده شده و در کتابخوان‌های الکترونیکی همین کمپانی استفاده می‌شود. البته پسوند LRS متن باز است اما دو پسوند دیگر استاندارد متن باز نیستند. به هر حال سونی هر سه پسوند را رها کرده و اکنون از EPUB که کاملاً فراگیر شده، استفاده می‌کند.

FB2

این فرمت مبتنی بر XML طراحی شده است. توسعه‌دهندگان روسیه این فرمت را ابداع کرده‌اند. با توجه به قابلیت ذخیره‌سازی متادیتا درون فایل کتاب الکترونیکی و همین‌طور قابلیت تبدیل ساده و سریع به سایر فرمت‌ها، استفاده از این فرمت به عنوان فرمت اصلی ذخیره‌سازی، متداول است.

DJVU

فرمت DJVU یکی از فرمت‌های خاصی است که در فضای علمی و دانشگاهی محبوب است. در واقع فشرده‌سازی این فرمت تا ۱۰ برابر بهتر از PDF است و به عنوان مثال می‌توانید بیش از ۱۰۰ صفحه‌ی سیاه و سفید را با حجم کمتر از ۱ مگابایت، ذخیره کنید.

LIT

فرمت کتاب الکترونیکی LIT از فرمت‌های اختصاصی است که به مایکروسافت تعلق دارد. اگر DRM فعال شود، این نوع فایل تنها در اپلیکیشن Microsoft Reader قابلیت باز شدن خواهد داشت. مایکروسافت در سال ۲۰۱۱ توسعه‌ی فرمت LIT را رها کرده و اپلیکیشن موردبحث نیز در همان سال از چرخه‌ی توسعه خارج شده است.

RTF

فرمت Rich Text Format یا به اختصار RTF توسط تمام E-Reader یا به زبان دیگر، اپ‌های کتاب‌خوان الکترونیکی پشتیبانی می‌شود. در حقیقت این فرمت متنی مزایایی نسبت به فایل‌های TXT ساده و بدون فرمت دارد که آن را محبوب می‌کند. به عنوان مثال پشتیبانی از کاراکترهای خاص و پشتیبانی از Reflow و همین‌طور پشتیبانی از استایل دادن به متن.

در پایان توجه شما را به مقاله‌ای در زمینه‌ی تبدیل فرمت کتب الکترونیکی جلب می‌کنیم:

makeuseofسیاره‌ی ‌آی‌تی